”Ik heb moeite om recht op te blijven zitten in de rolstoel en dat is vermoeiend. Ik weet niet of het door de rolstoel komt, het kan ook komen door mijn aandoening”
Wanneer je fulltime in een rolstoel zit dan is het prettig als je het zitten de hele dag goed kan volhouden. Het komt nog wel eens voor dat rolstoelgebruikers door niet prettig zitten, minder lang in de rolstoel zitten. Vaak hebben mensen dit niet eens zo door, totdat ze in een nieuwe rolstoel zitten met een andere (betere) zithouding.
Niet prettig zitten kan inhouden dat iemand bijvoorbeeld ergens pijn heeft, (te) snel vermoeid is, de zitbalans of steun mist, scheef zit. Het kan ook een aanwijzing zijn dat de zit niet optimaal is. Wanneer de zithouding (zitkussen en rugleuning) verkeerd is ingesteld dan kan dit leiden tot zitproblemen en uiteindelijk kan het ongezond zijn voor je lichaam.
Hieronder gaan we in op alle mogelijke zitproblemen:
Pijn
In een recent Nederlands onderzoek bij mensen met een chronische dwarslaesie (n = 265) ondervond 28 % regelmatig tot altijd pijn tijdens het zitten (engelse samenvatting). De meest gerapporteerde pijnlocaties waren de onderrug, de rug ter hoogte van de schouderbladen, de nek en de zitknobbels. Er bestond een verband tussen gerapporteerde pijn in de rolstoel en een ervaren gebrek aan ondersteuning in de rolstoel (o.a. op concrete plekken als de onderrug, zijkant romp). Het is de vraag of deze bevindingen ook op gaan bij rolstoelgebruikers die door een andere oorzaak in de rolstoel zitten. De onderzoeksgroep bestond uit fulltime -rolstoelgebruikers en in de praktijk wordt gezien dat dergelijke problemen ook zullen spelen bij een groot deel van alle fulltime rolstoelgebruikers.
Vermoeidheid
Vermoeidheid kan meerdere oorzaken hebben maar kan optreden als iemand langdurig achter elkaar zit. In onderzoek bij mensen met een dwarslaesie werd gevonden dat men gemiddeld 13,5 uur per dag in de rolstoel zitten. Tevens werd gevonden dat 51% soms en 33% regelmatig tot altijd vermoeidheid ervaart. Vermoeidheid blijkt, net als pijn, regelmatig samen te hangen met het missen van ondersteuning in de rolstoel. Een zitvoorziening die te weinig steun biedt, werkt vermoeidheid in de hand. Het lichaam moet dan teveel moeite doen om te zitten en tegelijkertijd activiteiten uit te voeren. Bovendien zitten mensen vaak in die houding die de rolstoel mogelijk maakt en dat is niet altijd de meest optimale houding.
Zitbalans missen
Om goed te kunnen functioneren vanuit de rolstoel heb je zitbalans in de rolstoel nodig, d.w.z. de rolstoel moet jou helpen om o.a. te kunnen rijden, reiken etc. (zonder dat je meteen omvalt met je bovenlichaam). Zitbalans missen zal uiteindelijk ook invloed hebben op jouw succes bij rij- en rolvaardigheid (zie verder op bij rijproblemen). Zitbalans (of het ontbreken er van) speelt met name bij mensen die spierkracht en controle missen in benen, zitvlak en romp. Wanneer de zitting en rugleuning van de rolstoel op de juiste plekken steun geven en vrijheid dan kan de zwaartekracht zo inwerken dat je, ondanks ontbrekende spierkracht en controle, toch zitbalans hebt. We hebben dit besproken bij basisprincipes zitten. Of het verkrijgen van zitbalans goed is gelukt in de rolstoel moet niet alleen blijken bij zitten maar dus juist tijdens activiteiten. Je moet er tenslotte in je dagelijks leven wat aan hebben. De zitbalans die je nodig hebt in de rolstoel geldt voor alle richtingen (360 graden) om je heen; d.w.z. voor en achterwaarts en ook zijwaarts. Zitbalans begint bij het basis; het bekken. Sommige mensen ervaren instabiliteit bij het zitten bij een bepaald type luchtkussen.
Steun missen
Op verschillende plekken kan steun worden gemist in de rolstoel. Uit onderzoek bij mensen met een dwarslaesie blijkt dat vaak steun gemist wordt in de onderrug en zijkant van de romp. Het is onbekend hoe dit bij andere rolstoelgebruikers is. Wanneer een rugleuning kaarsrecht is dan worden de natuurlijke krommingen van de wervelkolom niet goed gevolgd. Het is dan niet vreemd dat steun wordt gemist maar soms juist ook te veel druk/steun op andere plekken:
Te veel steun
Het komt nog wel eens voor dat een rolstoelgebruiker het gevoel heeft dat de bovenkant van de rugleuning hem/haar naar voren duwt. Soms is de rugleuning onnodig hoog en biedt deze geen ruimte naar achter. Wanneer de rugleuning zo is afgesteld dan lukt het niet om rechtop te zitten. Dit kan vermoeiend aan voelen.
Te veel druk
Wanneer lokaal te veel druk op het lichaam wordt ervaren van bepaalde rolstoel-onderdelen (zoals de zitting, rugleuning of beensteun etc.) dan kan dit een probleem zijn (of worden). Afhankelijk van de locatie (m.n. het zitvlak) en je gevoeligheid hiervoor, kan het n.l. tot decubitus leiden. De meeste mensen voelen ‘druk’ op hun lichaam en dat seintje geeft aan dat ze er wat aan moeten doen; bijv. door te gaan verzitten. Wanneer je deze feedback niet voelt dan is het zaak om je huid regelmatig te controleren (op roodheid) op drukgevoelige plekken. Wanneer je in het geheel niet gevoelig bent voor decubitus maar je voelt een irritante hoge druk (bijv. van het uiteinde van een rugbuis) dan is het ook belangrijk om dit op te laten lossen. Het kan prettig rijden of zitten behoorlijk verstoren.
Onderuit zakken
Onderuitzakken of glijden met de billen is een vervelend probleem. Het is zeker ook vermoeiend wanneer je jezelf steeds weer opnieuw achterin moet verplaatsen. Vaak is het ook een onnodig probleem en hangt het samen met een niet goed ingestelde zitting en rugleuning van de rolstoel In basisprincipes zitten hebben we uitgelegd dat onderuitzakken vaak wordt veroorzaakt door een bekken dat niet goed is gepositioneerd en wat daardoor achterover kantelt. We hebben in basisprincipes zitten ook uitgelegd hoe het bekken goed achter in de zitting kan worden gepositioneerd (als het lichaam dit toelaat). Langdurig onderuitgezakt zitten in deze zogenaamde sacraal-zit (met een C-houding in de wervelkolom) kan leiden tot wervelkolomafwijkingen (zie ook gevolgen). Zo lang het bekken en de wervelkolom de beweeglijkheid houden is het onderuit zakken van het bekken nog goed te corrigeren.
Scheef zitten
Scheef zitten (bijv. zijwaarts zakken) met bekken of bovenlichaam kan meerdere oorzaken hebben. In de eerste plaats hangt het af van de (on)mogelijkheden van je lichaam. Wanneer bijvoorbeeld uit een lichamelijk onderzoek blijkt dat je een bekkenscheefstand hebt dan is het niet vreemd dat je scheef zit met het bovenlichaam. Een mogelijk logische oplossing (maar dat moet individueel bekeken worden) is een ophoging aanbrengen onder de laagste bekkenhelft.
Scheef zitten (met een bekkenscheefstand)
Dit let echter nauw en moet mogelijk geleidelijk aan opgebouwd worden. De extra ophoging kan te veel druk betekenen of het kan onprettig aanvoelen. Het kan ook voorkomen dat iemand scheef zit doordat iemand met het bekken naar een kant (zijschotje) is geschoven (iemand zit dan niet symmetrisch in de rolstoel; dit kan bijvoorbeeld gebeuren wanneer de zitbreedte te groot is). Het bovenlichaam zit dan evenmin symmetrisch t.o.v. de rugleuning. De oplossing zou in dat geval, in de eerste plaats, gezocht moeten worden in de zitting (of beter de zitbreedte en zijschotjes). Wanneer het bekken horizontaal staat (d.w.z. rechts en links even hoog) en symmetrisch t.o.v. de zitting dan kan het nog steeds voorkomen dat iemand scheef zit met alleen het bovenlichaam. In dat geval kan meer zijwaartse steun vanuit de rugleuning aan de romp een oplossing zijn. Inroepen van zitexperts is belangrijk wanneer scheef zitten wordt veroorzaakt door een bekkenscheefstand en of wanneer wervelkolomafwijkingen (reeds) aanwezig zijn.